Văn học mạng hôm nay: vài thách thức

 Cách đây khoảng dăm năm, cả văn giới như lên cơn sốt với vi tính, với internet. Lớp nhà văn thuộc thế hệ kháng chiến chống Pháp, chống Mỹ ai không biết sử dụng máy tính, không biết cách gửi email thì coi như là không “tiến kịp thời đại”, lớp nhà văn trẻ 7X, 8X ai không chơi blog thì coi như “người hành tinh khác xuống”. Thậm chí, có nhà văn trong lúc phấn khích đã cảm khái thốt lên rằng tôi online là tôi tồn tại.

Minh họa của K.Long

Lợi ích của mạng internet đối với người cầm bút là quá rõ: có thể đưa bài lên bất cứ thời gian nào, có thể đưa nhiều bài cùng một lúc, sự tương tác với bạn đọc nhanh chóng và “thích nhất” là không phải qua bất cứ sự “kiểm duyệt” nào. Từ đó đến nay hàng loạt trang web văn học ra đời nhanh chóng như nấm mọc sau mưa. Có trang web do cá nhân hay một nhóm người sáng lập như phongdiep.net, lethieunhon.com, bungbinhsaigon.net, trannhuong.com, lucbat.com, thivien.net… có trang web trực thuộc các cơ quan, đoàn thể chuyên trách về văn học như hoinhavanvietnam.com.vn, vannghequandoi.com.vn, vanhocquenha,evan,vannghesongcuulong.org.vn… Những trang web này về cơ bản có cùng chức năng như tra cứu dữ liệu, cập nhật tình hình thời sự của đời sống văn học nước nhà, đăng tải các sáng tác mới của các tác giả, phê bình tranh luận, phản biện các vấn đề văn học… Không nghi ngờ gì nữa, chúng ta đã có một thế giới văn học mạng đang hình thành và phát triển nhanh chóng. Tuy nhiên ngắm nghía kỹ thế giới này, chúng ta vẫn thấy còn tồn tại nhiều vấn đề khiến mọi người không khỏi gợn chút băn khoăn.

Thứ nhất là vấn đề chính danh. Như đã nói ở trên, các trang văn học mạng giờ vô cùng nhiều, khó có con số thống kê chính xác. Song, không tính những trang web cá nhân, số trang mạng trực thuộc các cơ quan, tổ chức, đoàn thể hiện nay phần nhiều mới chỉ dừng lại ở những trang tin điện tử chứ chưa thành tờ báo điện tử. Hẳn nhiên sẽ có nhiều bạn đọc thắc mắc rằng việc này có gì mà quan trọng đến vậy? Xin thưa, sự khác biệt giữa trang tin điện tử và báo điện tử nằm ở hàng loạt khâu như quy mô tờ báo, nhân sự, trách nhiệm pháp lý… và khâu nhuận bút. Hiện giờ, tuyệt đại đa số các bài đăng trên các trang văn học mạng đều miễn phí. Điều này khiến nhiều người cầm bút không có “động lực thiết thân” khi viết cho báo mạng. Họ thường chỉ gửi những tác phẩm cũ, đã đăng tải cho báo mạng, còn những tác phẩm mới nhất thì dành cho… báo giấy. Do vậy mặc dù có tiếng nhanh, hiện đại, cập nhật nhưng trên thực tế báo mạng luôn… đi sau báo giấy, là sân sau chuyên đăng lại những bài báo giấy đã in. Tình trạng này diễn ra phổ biến trong suốt thời gian qua. Chừng nào còn phải sống nhờ báo giấy thì chừng ấy khó có thể nói báo văn học mạng phát triển một cách bài bản, chính thống và khỏe mạnh được. Việc trở thành một tờ báo điện tử chính thức, đồng nghĩa với việc có chế độ nhuận bút (dù còn ở mức độ khiêm tốn) cũng sẽ động viên được người cầm bút tìm đến, qua đó các trang văn học mạng từng bước chấm dứt tình trạng “ăn nhờ ở đậu” báo giấy, tiến đến tự nuôi sống chính mình như các trang báo mạng xã hội khác. Tuy nhiên theo quan sát của chúng tôi, số tờ báo điện tử chuyên về văn học hiện nay ở nước ta mới chỉ đếm trên đầu ngón tay. Ngay cả trang web chính thức của Hội Nhà văn Việt Nam cũng mới chỉ dừng lại ở mức này và sau bốn năm hoạt động với số lượng bạn đọc truy cập đông đảo, mãi gần đây trang vannghequandoi.com.vn của “nhà số 4, phố nhà binh” mới được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch cấp phép chính thức trở thành một tờ báo điện tử đúng nghĩa. Vậy nên, thiết nghĩ đây là việc làm quan thiết mang tính chất sống còn với các trang văn học mạng.

Thứ hai là vấn đề đội ngũ cộng tác viên. Dù cho đã trở thành báo điện tử thì các trang văn học mạng vẫn phải đối mặt với những khó khăn trong việc thu hút bài vở cộng tác, xây dựng đội ngũ cộng tác viên cho riêng mình. Khó khăn trước nhất nằm ở khía cạnh tâm lý. Tâm lý chung của người viết văn chuyên nghiệp và không chuyên đều thích in ở báo giấy hơn báo mạng (ngay cả khi báo mạng trả nhuận bút cao hơn). Cảm giác cầm trong tay một tờ báo (vật hiện hữu), ngắm nhìn đứa con tinh thần của mình được hiển hiện bằng những con chữ tươi mực roi rói vẫn sung sướng hơn nhìn trên một trang mạng điện tử tuy sống động nhưng lại không sờ, nắm bắt được. Tờ báo giấy – mặc dù cũng là một sản phẩm của thời đại công nghiệp – nhưng vẫn có “hồn cốt” hơn so với trang mạng. Ngoài ra quan niệm lên mạng chủ yếu là đọc tin tức cũng đã ăn sâu vào một bộ phận không nhỏ công chúng nên đôi lúc khiến họ quên mất rằng tờ báo mạng cũng rất cần bài vở cộng tác. Đây là hiện tượng rất đáng lưu tâm. Trong thời gian làm quản trị trang web văn học của “nhà số 4, phố nhà binh” vannghequandoi.com.vn, người viết bài có làm phép toán thống kê lượng người truy cập và lượng bài vở gửi đến cộng tác với trang điện tử trong ngày, trong tuần và tháng. Kết quả cho ra một con số khập khiễng “một trời một vực”. Bình thường một ngày có đến vài nghìn người truy cập vào vannghequandoi.com.vn với hàng chục bình luận (comment), nhưng cả tháng họa hoằn lắm mới có đôi ba bài gửi đến cộng tác. Trong khi đó chỉ tính riêng hòm thư điện tử của tạp chí một ngày bình quân đã nhận được hàng trăm bài vở cộng tác (cho báo giấy). Nếu tính cả bài vở gửi theo đường bưu điện truyền thống thì con số cũng xấp xỉ cả ngàn. Cách biệt quá lớn phản ánh rằng tâm lý người viết vẫn chuộng báo giấy hơn báo mạng. Tâm lý này có phần do thói quen, phần do nguyên nhân sau.

Thứ ba là vấn đề thương hiệu. Xét trên các yếu tố lịch sử, danh tiếng, uy tín của đội ngũ biên tập… các tờ báo văn học giấy hiện nay hơn hẳn các tờ báo văn học mạng. Trong khi nhiều tờ báo văn học giấy đã là một giá trị, một thương hiệu được khẳng định thì các trang văn học mạng lại chưa có được điều này. Mặt khác, còn có một sự thật hiển nhiên là nhiều trang văn học mạng hiện tồn tại dựa trên chính uy tín và thương hiệu của báo giấy như vannghequandoi.com.vn, tapchisonghuong.com.vn… Do vậy, chúng ta không quá ngạc nhiên khi giới cầm bút chuyên và không chuyên trong cả nước chưa mặn mà lắm với những trang văn học điện tử.

Trên đây là ba nguyên nhân chính theo chúng tôi ảnh hưởng đến khả năng phát triển của văn học mạng nói chung và các chuyên trang văn học mạng nói riêng. Trong ba nguyên nhân trên, đặc biệt khó là nguyên nhân thứ hai và ba. Việc thay đổi tâm lý của đông đảo người viết, tạo dựng thương hiệu cho báo mạng không phải là công việc một sớm một chiều mà đòi hỏi thời gian, công sức, tiền bạc và cả sự kiên nhẫn.

Văn học mạng vẫn còn một chặng đường dài ở phía trước.